تولید کتاب‌های نفیس بخش کوچکی از صنعت نشر را تشکیل می‌دهد؛ بخشی که حداقل در ظاهر با بضاعت‌تر از سایر بخش‌ها به نظر می‌رسد و گواه آن را می‌توان در کاغذهای گلاسه و جلدهای مرغوب دید.
مطابق آمار راهنمای ناشران و کتابفروشان کشور در سال 85، 48 ناشر در رده «طراحی و هنرهای تزئینی» در عرصه نشر کشور فعالیت می‌کنند که تولیدکنندگان اصلی کتاب‌های نفیس هستند و البته می‌توان 5 ناشر حوزه عکاسی را هم به آنها افزود.
گزارش زیر تلاش می‌کند تا از لابلای صحبت‌های یک ناشر، یک طراح گرافیک و یک پدیدآورنده، به تصویری روشن از تولید و عرضه کتاب‌های نفیس دست پیدا کند.
شاید نخستین نام‌هایی که شنیدن عنوان «کتاب نفیس» به ذهن‌ها متبادر می‌کند، دیوان حافظ، غزلیات سعدی، رباعیات خیام و... باشد اما کتاب‌های نفیس دیگری هم در کشور تولید و عرضه می‌شود.
«مجید میردشتی» مدیر انتشارات میردشتی که 17 سال است در حوزه طراحی و هنرهای تزئینی فعالیت می‌کند، در این باره می‌گوید: «به جز متون ادبیات کلاسیک فارسی، کتاب‌های ایران‌شناسی و مجموعه آثار هنرمندان در رشته‌های خوشنویسی، مینیاتور، نقاشی و ... نیز به صورت نفیس تولید و عرضه می‌شود.
«حسن سربخشیان» عکاس خبری نیز که دو سال پیش کتاب عکس «نبض زمان» را با سرمایه شخصی به چاپ رساند، با تایید این نظر می‌گوید: «کتاب‌های نفیس در کشور ما به حوزه ادبیات کلاسیک، نگارگری، نقاشی و... محدود می‌شود اما مدتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کتاب‌های عکس را هم در رده آثار نفیس طبقه‌بندی کرده بود و همین امر باعث شد که این کتاب‌ها، تا مدت‌های طولانی در فهرست خرید کتاب این وزارتخانه جایی نداشته باشد. این مسئله به تولیدکنندگان کتاب‌های عکس ضرر زیادی رساند.»
اما ابراهیم حقیقی، طراح گرافیک و مدیر نشر «هفت رنگ» در پاسخ به این پرسش در ابتدا می‌گوید: «من تصور می‌کنم نفاست باید جزء ذات هر کتابی باشد. بر پایه این سؤال، مثل این است که بگوییم بعضی کتاب‌ها باید نفیس باشند و بعضی نه!» و ادامه می‌دهد: «من معتقدم که اگر اقتصاد نشر بسامان باشد، تمام کتاب‌ها باید نفیس چاپ شوند. اگر به گذشته کتابسازی خودمان هم نگاه کنید، می‌بینید که در زمانی که کتاب‌ها دستنویس بوده یا نسخه‌برداری می‌شده نیز، زیبایی و نفاست کتاب شأن خودش را داشته است. ممکن است که شما کتابی را ارزان تمام کنید ولی ارزان تمام کردن دلیل بر این نمی‌شود که نفیس نباشد. هر کتابی خواستار کاغذ خودش است.
ما ممکن است برای کتابی که می‌خواهیم ارزان تمام شود، کاغذ ارزان‌تر مصرف کنیم اما دلیل نمی‌شود که مثلاً به حروفچینی، ویرایش و صفحه‌آرایی آن نپردازیم و طرح جلد خوب و درخوری برای آن طراحی نکنیم. بنابراین من نفاست را به گونه دیگری معنا می‌کنم و در این معنا، همه کتاب‌هایی که منتشر می‌شوند، باید نفیس باشند. اما آنچه که چند وقتی است به عنوان «کتاب نفیس» جا افتاده، به کتاب‌های گرانی اطلاق می‌شود که کاغذهای گرانی دارند و روی طراحی آنها کار بیشتری انجام شده و جلدسازی خاصی دارند که همه این خصوصیات خواه ناخواه قیمت آنها را بالا می‌برد.»
حقیقی می‌گوید: « دیوان شاعران مشهور و همچنین قرآن مجید، به صورت نفیس منتشر می‌شود که نه به قصد خواندن، بلکه به قصد تولید کتاب نفیس و هدیه دادن است. البته خوشبختانه این کتاب‌ها در ابعاد و گونه‌های دیگر هم برای مخاطبان بسیاری نشر و توزیع می‌شود و به گونه نفیس منحصر نمی‌شود.»
مواد اولیه گران
استفاده از مواد اولیه گران، یکی از شرط‌های اصلی تولید کتاب‌های نفیس است. میردشتی در این باره می‌گوید: «علت اصلی استفاده از مواد اولیه گران این است که زمانی که یک کتاب هنری با کاغذ مرغوب منتشر می‌شود، به کیفیت اصلی رنگ‌های این آثار نزدیک‌تر است.
بنابراین ناچاریم از بهترین مواد اولیه استفاده کنیم که بهترین تفکیک رنگ هم در مراحل بعدی انجام بگیرد. البته این کار به تخصص هم نیاز دارد. چون چاپ کارهای 4 رنگ به بالا مثل کارهای تک رنگ نیست. بنابراین باید علاوه بر تخصص، مواد اولیه بهتری هم در تولید آن به کار برود تا کیفیت اصلی آثار هنری حفظ شود. یعنی در مورد این کتاب‌ها استفاده از مواد اولیه گران، یک پیش شرط است و چاره‌ای به جز آن نداریم.
چون اگر قرار باشد این آثار روی کاغذ تحریر چاپ شوند، تمام زحمات ناشران در مراحل پیش از نشر به هدر می‌رود. بنابراین اگر قرار باشد کتابی به صورت نفیس منتشر شود و با ظرافت‌هایی که مد نظر ماست مطابقت کند، بهتر است متریال مورد استفاده در این کار از همان ابتدا در بالاترین سطح ممکن باشد تا جواب دهد.»
سربخشیان نیز با تاکید بر لزوم استفاده بهترین مواد اولیه برای چاپ کتاب‌های هنری نفیس می‌گوید: «در این نوع کتاب‌ها نمی‌توان حتی از کاغذ گلاسه نازکی که مجلات خارجی روی آن چاپ می‌شود استفاده کرد. عرف این است که این کتاب‌ها روی کاغذ کمتر از 150 گرم چاپ نشود، مگر اینکه طراحی خاصی مد نظر باشد که کاغذ دیگری را بطلبد که البته استثناست.»
او می‌گوید: «در کتاب‌های هنری و مخصوصاً کتاب‌های عکس، ناچاریم از کاغذی استفاده کنیم که بعد از چاپ کیفیت اصلی اثر را نشان دهد. البته دستگاههای چاپ این کتاب‌ها هم گران است و همه اینها دست به دست هم می‌دهد تا یک کتاب هنری با قیمت گران به بازار بیاید در حالی که یک رمان در همان قطع شاید یک سوم آن هم قیمت نداشته باشد.»
مخاطب کتاب‌های نفیس چه کسانی هستند؟
برای یک میهمان خارجی چه می‌خرید؟ فکر نمی‌کنید کتاب نفیسی درباره آثار باستانی ایران می‌تواند هدیه جذابی باشد؟ اما آیا این کتاب‌ها در داخل کشور هم مخاطبی دارند؟
حقیقی می‌گوید: «این گونه کتاب‌ها که انتشار آنها هزینه بالایی دارد، قیمت تمام شده بالایی هم دارند، بنابراین دارای مخاطبان خاصی هم می‌شوند. مخاطبان خاص هم قطعاً کسانی هستند که ممکن است به کتاب‌های هنری علاقه داشته باشند.
اما من فکر می‌کنم خریدن این کتاب‌ها نه به قصد خود کتاب است، بلکه بیشتر به قصد هدیه دادن است. در حقیقت این گونه کتاب‌ها جایگزین بسیاری از هدایای دیگر شده‌اند. اگر تا مدت‌های درازی در شب‌های عید، مردم تقویم، سررسید، ساعت و خودکارهای گران قیمت هدیه می‌دادند، این کار آنقدر تکراری شد که به فکر افتادند می‌شود کتاب هم هدیه داد. در حقیقت این کتاب‌ها جایگزین هدیه‌ها شده‌اند و اگر خریداری دارند، به خاطر ذات و نفس کتاب نیست.»
وی ادامه می‌دهد: «ناشران معتبر جهانی کتاب‌های هنری را در قطع‌های بزرگ و به صورت نفیس در می‌آورند که مخاطب و خریدار خاص خودش را دارد، به خاطر اینکه به عنوان مثال یک نقاشی را باید به شکلی چاپ کرد که از اصل خود دور نباشد. اما در کنار این رفتار، همیشه کتاب‌های ارزان قیمتی را هم در قطع‌های کوچکتر با جلدهای ساده‌تر درمی‌آورند که خریداران با بضاعت کمتر هم توان خرید آن را داشته باشند.
اما ما الان متأسفانه فقط دارای یک گونه از این کتاب‌ها هستیم که همان کتاب‌های هنری گران قیمت است که «نفیس» نام گذاری شده و اصلاً همان‌ها را در قطع‌های کوچکتر با قیمت ارزان تولید نمی‌کنیم تا مورد استفاده دانشجویان رشته‌های هنری قرار بگیرد.»
این طراح گرافیک می‌گوید: «کاربرد اصلی این کتاب‌ها – که امیدوارم این کاربرد را داشته باشند- قرار گرفتن در اختیار هنرمندان و خصوصاً دانشجویان است. بالاخره تمام انسان‌ها و خصوصاً هنرمندان باید آثار یکدیگر را ببینند.
در حقیقت ما با دیدن آثار دیگران، با افق‌های تازه‌تری مواجه می‌شویم و می‌توانیم مدام خودمان را نو بکنیم. این روزها در شهرهای بزرگ امکان رفتن به گالری‌ها مدام کم می‌شود یا بسیاری از هنرمندان گاهی اوقات سال‌ها نمایشگاهی نمی‌گذارند که دیگران در گالری‌ها با آثار آنها مواجه شوند و بیاموزند. بنابراین کتاب همیشه یکی از بهترین راهکارهای مواجهه با آثار هنرمندان است.
این وظیفه اصلی یک کتاب هنری است. اما متأسفانه به دلیل قیمت‌های بالای تمام شده، کمی این وظیفه را از دست داده و کمتر می‌تواند در اختیار مخاطبان اصلی خودش قرار بگیرد.» میردشتی نیز با تایید این نکته که کتاب‌های نفیس بیشتر جنبه هدیه پیدا کرده‌اند می‌گوید: «برخی از هنرمندان به دلیل کار هنری خود ناگزیرند آثار دیگران را ببینند. اما 8 – 7 سالی است که این کتاب‌ها جنبه هدیه پیدا کرده است و بسیاری از مردم آنها را به خارج از کشور ارسال می‌کنند.»
او درباره صدور این کتاب‌ها به خارج از کشور می‌گوید: «وقتی قرار است با کتابی، ایران و آثار تاریخی و هنری آن را به جهان بشناسانیم، چه بهتر که این کار را به بهترین نحو ممکن انجام دهیم. وقتی بتوانیم یک کار را با بهترین کیفیت ارائه دهیم، در واقع بیانگر این است که ایران از نظر تکنولوژی چاپ آنقدر پیشرفته است که بتواند چنین کارهایی را منتشر کند.»
سربخشیان نیز معتقد است مخاطبان اصلی این کتاب‌ها باید افراد متخصص در رشته‌های هنری باشند اما می‌گوید: «به نظر من به دلیل قیمت بالای این کتاب‌ها، متولیان فرهنگی باید آنها را خریداری کنند و در اختیار کتابخانه‌ها قرار دهند تا دانشجویانی که توان مالی تهیه آنها را ندارند، از طریق کتابخانه‌ها به آنها دسترسی پیدا کنند. اما متأسفانه وزارت ارشاد در بیشتر موارد حاضر نیست حتی یک سوم از شمارگان این کتاب‌ها را خریداری کند. در این صورت چطور می‌خواهند از ناشران این کتاب‌ها حمایت کنند؟»
قیمت این کتاب چقدر است؟!
لابد شما هم هنگام خریدن یک کتاب نفیس، برای پیدا کردن قیمت آن دچار مشکل شده‌اید و هر چه پشت جلد و صفحه شناسنامه و صفحه آخر کتاب را نگاه کرده‌اید، اثری از قیمت ندیده‌اید! این هم یکی از ویژگی‌های کتاب‌های نفیس است.
حقیقی درباره دلیل قیمت نداشتن این کتاب‌ها می‌گوید: «فکر می‌کنم این قضیه به اقتصاد نشر برمی‌گردد. چون تورم سال به سال افزایش می‌یابد، تصور می‌کنم که عدم قیمت گذاری به این سبب است که در سال‌های بعدی بشود کتاب را به قیمت واقعی‌تری فروخت. چون اگر قرار باشد کتاب‌هایی که هزینه بالایی برده‌است، در انبار بماند و بعد از چند سال با همان قیمت پشت جلد فروش برود، سود ده نخواهد بود و ناشر توان چاپ کتاب‌های بعدی را نخواهد داشت.»
سربخشیان نیز همین امر را تایید می‌کند اما میردشتی معتقد است عدم قیمت گذاری به این خاطر رایج شده است که این کتاب‌ها گاهی هدیه داده می‌شود و شاید قیمت داشتن آنها زیاد خوشایند خریداران نباشد.
مشکلات کتاب‌های نفیس
میردشتی درباره وضعیت فروش کتاب‌های نفیس می‌گوید: «با توجه به اینکه دولت خرید محصولات فرهنگی را از طرف ارگان‌های دولتی ممنوع اعلام کرده، فروش این کتاب‌ها کمی کند شده است ولی به هر حال از طرف برخی شرکت‌های خصوصی هنوز خریدهایی انجام می‌شود. ضمن اینکه هنرمندان و کسانی که به دلیل کار خود به این کتاب‌ها نیاز دارند، اگرچه از نظر اقتصادی تحت فشار هستند، هنوز این کتاب‌ها را خریداری می‌کنند.»
سربخشیان درباره مشکلاتی که تولید این کتاب‌ها با مواد اولیه گران برای مخاطبان واقعی آنها ایجاد می‌کند، می‌گوید: «دانشجویان رشته‌های هنری که مخاطبان واقعی این آثار هستند، توان خرید آنها را ندارند. در مورد کتاب‌های رشته عکاسی اگر ناشری پیدا نشود، عکاسان مجبور می‌شوند با هزینه شخصی آثار خود را چاپ کنند که برگشت هزینه‌ای هم ندارد. من عکاسی را می‌شناسم که 20 سال در حوزه فرهنگ ایران کار کرده و الان نصف شمارگان کتابی که با هزینه خودش منتشر کرده روی دستش مانده. اینها موردهایی است که جای تأمل دارد و توجه بیشتر مسئولان فرهنگی را می‌طلبد.»
اما حقیقی می‌گوید: «من در تولید این کتاب‌ها مشکلی نمی‌بینم. هر کتابی که درمی‌آید یک قدم به سوی توسعه فرهنگی است. قصد من این نیست که بگویم باید جلوی انتشار این کتاب‌ها را گرفت. اما هدفم این است که بگویم باید در کنار این کتاب‌ها، کتاب‌های ارزان‌تری هم تولید کرد که در اختیار همگان قرار بگیرد.
اما شکل ارزان، به معنای ارزان فروشی و کنار گذاشتن گونه نفاستی آن نیست. درست است که می‌توان کاغذ ارزان‌تری مصرف کرد اما نمی‌شود از کاغذ کاهی استفاده کرد چون شبیه به اصل آثار هنری در نمی‌آید. اما می‌شود راهکارهایی پیدا کرد که کتاب‌هایی با قطع کوچکتر اما نزدیک به اصل و همچنان نفیس تولید شود؛ که متأسفانه جای این گونه کتاب‌ها خالی است.»
